Ein støvstorm frå sør

Ingjerd Edland i Edland har sendt oss ei forteljing Solveig Norstog har skrive om ei dramatisk hending i oppveksten sin i USA. Solveig Norstog ættar frå Byrte.

Slektningen hennar, Ingjerd Edland, fortel her litt om bakgrunnen og folka hennar. Les den dramatiske og spennande forteljinga lenger nede i saka:

Solveig, fødd 20. oktober 1926 i Watford City, er den eldste av fire sysken, to gutar og to jenter. Foreldre er Olav Norstog, Byrte, og Marie K. Prestangen.

Olav var den yngste av åtte sysken. Alle reiste over til USA og busette seg i Nord-Dakota, Watford City.

Den fyrste som reiste var forfattaren Jon Norstog, bror av Olav, og dermed onkel til Solveig. Etter kvart drog dei andre etter. Siste flokken på tre, Olav og ei syster, fór over i 1907 saman med far sin Knut, som då var enkemann. Men Knut kom seinare attende til Noreg, budde siste tida i Vinje, er gravlagd i Mo.

I tur og orden fekk dei seg farm – «tok land», som dei sa.

Men Olav var berre 12 år gamal då han kom til USA, så han kunne ikkje det. Han arbeidde fleire år i eit indianarreservat og greidde å spare opp pengar til sin eigen farm.

Han vart gift i denne tida, og Solveig kunne fortelja frå mor si at det var tøffe tider å bu så primitivt i det mannssamfunnet som var i reservatet. Solveig vart fødd i denne tida.

Etter kvart fekk dei sin eigen farm, og der var det Solveig og syskena hennes voks opp.

Men også det var tøft på mange måtar. Språket mellom anna. Heime gjekk det berre på norsk, i skulen berre engelsk. Det var lang skuleveg i all slags vêr; sandstormar frå Canada, bitande kald vind osv – det var påbode å plante tre kring dei små husa for å skape litt ly.

For dei som kom frå fjellbygda Byrte var det nok tøft å finne seg til rette på prærien – ikkje skog, ikkje fjell, ikkje vatn – berre endelause vidder så langt auga såg.

Solveig kan fortelja masse frå oppveksten sin. Mellom anna saknet av ei bestemor. Det hadde ho aldri hatt. Men ho hadde ein god og trygg heim, ho hadde mange syskenbarn, om det var lang avstand mellom dei, så det er mange gode minne òg å ta vare på. Mange av minna frå oppveksten har ho også skrive om. Stykket som fylgjer er ei av forteljingane. Det er omsett til norsk av Anna Handeland i Kristiansand, og til nynorsk av VTB.

I dag er Norstog-slekta spreidd i tusenvis over store delar av USA, for det var ikkje berre denne eine greina som emigrerte.

I dag er det berre bror til Solveig, Konrad og kona som er att i Watford.

Og ein ting til – i dag har Watford City blitt eit lite oljeeventyr.

 

Ein støvstorm frå sør

Støvlaget på vegen var så tykt at vi slepte oss av stad. Det steig makeleg opp i lufta, så fall det tilbake på vegen og ned på dei bare føtene våre. Det såg ut til å vera fornøgd med å falle tilbake der det hadde lege. Augusthimmelen syntest fjern og roleg. Sjølv skyene syntest å vera for dovne til å bevege seg. Den uttørka, varme jorda blei berre varmare under den svidande sola som nådelaus skein ned på ho. Heile dagen hadde det vore stille og brennheitt. Alt såg ut til å vente, urørleg, på at noko skulle hende …

Gjennom heile middagspausen var mennene rastlause og urolege. «Det kjennest som tornadovêr i dag», sa mor. «Å Gud, nei!» banna leigekaren. «Tornadovêr», sa eg til meg sjølv. Det var i alle fall heitt nok til at kva som helst kunne hende. Mennene reiste seg frå bordet og gjekk ut, og mor og eg blei att for å ta oppvasken. Eg hadde ein rar, vemmeleg følelse som sette seg fast i magen. Eg kunne berre ikkje ta oppvasken nå. «Mor», bad eg, «eg kan ikkje vaske opp akkurat no. Får eg vente til mennene har gått ut på åkeren?» Mor måtte også ha følt seg rar, for ho forstod meg og svara: «Ja, det skulle vel vera greitt, viss du herre ikkje gløymer det».

Eg stakk ut bakdøra. Alle mennene låg i skuggen på den skeive og umåla verandaen vår. Pappa låg med hovudet på ein stein, med ei sveitt, blå og kvit luve over ansiktet. Han prøva å sove, men det var alt for mange summande fluger rundt han. Ein av onklane mine kvilde hovudet på eit gamalt bildekk og togg og spytta snus nesten like fort som han snakka. Den andre onkelen sat på huk mot kjøkkenveggen og dampa på ein gamal sigarstump. Dei to små brørne mine låg i skuggen og var opptekne med klinkekulene sine, medan veslesyster mi såg på.

Borte ved vindmølla heldt leigekaren på å sjå kor mange gonger han kunne heise seg opp og få haka opp til stonga. Eg syntest han var ei gåte. Han var annleis enn familien min, spesielt fordi annankvart ord var ein eid, og så var han tysk, medan alle me var norske. Men han hadde vore ein god lærar då eg streva med å lære engelsk då eg gjekk i fyrste klasse. Kvar dag fekk han meg til å lesa høgt og hjelpte meg med uttala av vanskelege ord. Endå i dag synest eg det er moro at eg lærde å lesa engelsk med hans tyske aksent.

Mennene diskuterte kva som skulle gjerast med kveiten. Skulle dei selja han straks, eller lagre han til såkorn, eller kva? Dei var sikre på at i år ville dei få ei betre avling enn året før. Dette var mykje meir interessant enn å vaske opp.

Eg hadde sitte der berre ei lita stund då mor plutseleg ropa ut av kjøkkenvindauget til meg: «Turi, skund deg å koma!» Eg skjønte at det måtte vera ei krise, for den vanlegvis rolege stemma hennar hadde noko uventa panisk over seg. «Skund deg! Kom! Hjelp meg! Det bryggjar opp til ein stor støvstorm frå sør». Ein støvstorm! Eg sprang ut på tunet og stirde mot sør. Mor hadde rett! Heile sørhimmelen var svart. Knapt utan å tenke skunda eg meg inn i huset. Mor og eg stengde alle vindauge, bar inn klede frå klessnora og dekte til vasstønnene. Det var så mykje som måtte gjerast, for me visste korleis desse støvstormane var, kor kraftige dei var, korleis dei dekte alt og kor frykteleg det var å rydde opp etter dei.

Mor og eg sprang ut, der mennene nå stod langs husveggen, med hendene over augo og skjelte sørover. Det same gjorde mor og eg. Sjølv småsøskena mine stod og stirde. Skya kom nærmare no, men ho såg annleis ut. Ho var underleg. Ho var ikkje svart – ho var brun! Eg såg opp på pappa att, på onklane mine og på leigekaren. Alle såg urolege og forvirra ut. Eg såg på skya att, no såg ho ut som om det flaut bitte små flekkar av støv rundt i støvskya. Då eg såg på pappa att, var augo hans vidopne, og han såg skrekkslagen ut. Og så, totalt vantru, sa han med halvkvelt stemme: «Grashopper! Millionar av grashopper!» Nesten unisont stønna onklane mine: «Å! Gud bevare oss». Så høyrde eg pappa utbryte: «Å, kjære Gud, kva er gale med oss? Kvifor spreidde me ikkje den gifta før me gjekk heim til middag? Men kanskje det ikkje er for seint. Kanskje me i det minste kan redde 40-acers-teigen. Kom! Me må skunde oss».

Då dei styrta bort til den gamle, elendige lastebilen, snudde eg meg mot mor, som stod ved sida mi. Ho gråt. «Kjære Gud, viss dei et avlinga vår i år også, veit eg ikkje kva me skal gjera». Endå så ung eg var, kunne eg nesten forstå kva ho følte. Me hadde sett avlingane bli øydelagt på mange måtar. Grashoppene hadde alltid kome, men aldri slik som denne gongen.

På mindre enn femten minutt var alt dekt av grashopper. Dei var over alt, alle stader dei kunne koma til. Dei sat til og med på blomane våre – dei få spesielle blomane som mor hadde streva så mykje med. Mor og eg vifta med koppehandkleda våre og forsøkte på den måten å skremme bort dei ubedne gjestene. Men akkurat som støvet steig dei opp i lufta på begge sider av oss, og så slo dei seg raskt ned att. Dei syntest også å vera tilfreds med å dale ned der dei hadde vore. Me kunne ikkje gjera anna enn å sjå på at desse grådige, avskyelege små vesena slukte alt som mor hadde arbeidd så mykje med. På ein halv time var det ingen blomar att. Absolutt ingen. Så, like raskt som dei hadde stupt ned på oss, drog grashoppene sin veg. Seinare høyrde me at denne «støvskya» av grashopper var 20 miles lang og éi mil brei. Ingen han trefte hadde ein sjanse.

Som eg stod der og såg på at dei siste grashoppene flaug av stad, høyrde eg at den gebrekkelege gamle lastebilen vår skrangla inn på tunet. Mennene! Dei var tilbake! Hadde dei klara å redde 40-acers-teigen, i det minste? Mor og eg skunda oss mot dei, småsøskena også. Sakte, og utan eitt ord, kravla mennene ned frå lastebilen. Dei var skitne, grimete, sveitte, motlause. På veg opp mot huset la mor armen sin trøystande rundt far. Alle gjekk me sakte tilbake til den gamle, skeive verandaen vår. Nokon stod. Andre sette seg. Ingen såg på kvarandre; til og med brørne og syster min var uvanleg stille, utan at dei forstod kva som føregjekk. Men av måten folk oppførde seg på, skjøna dei at det var noko alvorleg.

Ingen sa noko på lenge. Livet hadde blitt endevendt på så kort tid. Eg er sikker på at dei vaksne engsta seg for korleis dei skulle finne pengar til å betala skatt og kjøpe slike nødvendige ting som kaffi, sukker, mjøl, såpe, sko, bensin, og neste års såkorn, blant anna …

Sjølv me barn blei smitta, slik me stod og stirde på dei oskegrå og bistre augo deira. Me kunne ikkje la vera å undre oss på om livet nokon sinne ville bli normalt att. Viss foreldra vår kunne føle seg så fortvila, var det då nokon grunn til å håpe? Eg kan ikkje hugse at eg nokon gong såg dei så motlause og nedtrykte.

Grashoppene hadde drege. Avlingane, blomane, alt var borte. Dagen var enno varm og trykkande. Støvet låg enno tykt på marka og dekte alt. Det var ikkje eingong ein bris som kunne få blada på trea til å rasle. Det var så stille at me nesten kunne høyre vår eigen pust. På verandaen blei det ikkje sagt eitt ord. Den nifse stilla var øyredøyvande og ikkje til å halde ut. Alle var fortapt i eigne tankar.

Stilla varde lenge. Akkurat då me barn tenkte at nå kan me ikkje halde det ut lenger, høyrde me ta pappa forsiktig reinska halsen. Då såg me forventningsfullt opp, og han reinska halsen på nytt. Sakte og høgtideleg kviskra han høgt, som til seg sjølv: «Ja. Ja … Vel, kanskje, kanskje neste år». Etter desse orda rørte alle på seg og vende sakte tilbake til nåtid. Etter nok ei lang togn, reiste han seg, såg seg rundt og sa stille, men bestemt: «Kaffi … Ja eg trur det er kaffitid». Alle var einige og gjekk inn i huset. Den lange togna var endeleg blitt broten. Eg visste at trass i denne forferdelege katastrofen var det framleis håp.