Mat og måltid i gamle dagar

 Frå gamalt av var det to hovudinndelingar av mat, suvl og gron. Suvl omfatta all mat av kjøt. Mat frå fisk blei også vanlegvis kalla suvl. Einskilde vil også ta med feit mat frå mjølk, t.d. ost og smør, som suvl.

Gron var frå fyrst av mat laga av korn, som t.d. brau, flatbrød og brød. Då jordepla blei vanlege på slutten av 1700-talet, blir også dei vanlegvis nemnde som gron. Ofte definere ein all mat som kjem frå planter som veks i jorda som gron.

Suvl var den mest kostbare kosten, og var mest vanleg i større omfang enn gron til fest og høgtider. På husmannsplassane var det nok ikkje vanleg med suvl kvar dag. På ein av plassane i Kviteseid, Skollås i Tveitgrend, blir det sagt at jolemiddagen, den «høgtidlegaste» måltidet i året, var jordeple-kloss med rjome på. Altså ikkje suvl i det heile, om ein ikkje reknar rjomen som suvl.

Forskjell på årstidene

Vår, sommar og haust var dei travlaste tidene i det gamle bondesamfunnet. Då starta arbeidsdagen tidleg og varde lenge. Om vinteren var arbeidsdagen monaleg kortare. Ein måtte regulere aktiviteten etter ljoset. «Kunstig ljos» fanst ikkje, berre tyristikker, stearinlys og parafinlamper.

Det var derfor vanleg med fleire måltid i sommartida enn om vinteren. Fem måltid om sommaren og fire om vinteren synest å vera det mest vanleg.

Åbiten

Det er litt ulike namn på måltida etter kvar i landet ein er. Til og med i bygder som ligg tett opp til kvarandre kan det vera ulike namn.

Det fyrste måltidet om dagen blei i store delar av landet kalla åbiten. Namnet åbit går også att i Vest-Telemark. Andre stader kan namn som morgonmåle, bisken, førdugurd og morgonbete ha blitt brukt om dagens fyrste måltid.

Det varierte med årstidene når åbiten blei servert. I slåtten om sommaren kunne det vera så tidleg som i 3-4 tida om morgonen. Folk måtte nytte ut doggen for å få godt ljåbit, og trong føde for å halde ut slått med stuttorv og langorv.

Om vinteren var nok 5-6 tida for åbit meir vanleg. Skulle ein til skogs med hesten og køyre tømmer eller ved, måtte både hest og mann ha tid til eit måltid før arbeidet starta.

Innhaldet i åbiten var vanlegvis berre gron med drikke til. Presten Aslak Bergland fortel frå Morgedal at det vanlegaste til det fyrste måltidet om vinteren var jordeplegraut og sur mjølk. Om sommaren var det brau med smør og ost, og somme tider brød. Brødet, kalla «kakur», var laga av jordeple og mjøl frå bygg eller rug, skriv Bergland

Dugurd

Neste måltid blei kalla dugurd eller dogurd i Vest-Telemark. Andre namn på dette måltidet var duul, daur og frukost. Nokre stader i landet blir dette karakterisert som eit av tre hovudmåltid, men i «vårt område» er dugurd helst eit mellommåltid mellom åbiten og middag. Om vinteren, med kortare arbeidsdagar, blei ofte dette måltidet sløyfa.

Tidspunktet for dette måltidet variera også med årstidene. Bergland skriv at dugurden blei servera klokka ni om formiddagen. Andre stader, der dugurden var eit av hovudmåltida, var det gjerne i 11-12 tida måltidet fann stad.

I Morgedal var det jamt vassgraut av byggmjøl med sur mjølk til, hevdar Bergland. Altså mest berre gron til dette måltidet.

Middag

Måltidet midt på dagen har dei fleste stader blitt kalla middag, også i «vårt område». Tidspunktet var gjerne ein gong mellom kl. 12 og 2 (14.00), litt etter årstidene. Frå andre stader i landet blir det oppgjeve namn som non, øft eller økt på dette måltidet, men i Vest-Telemarkbygdene er dette helst namn bruka på eit ettermiddagsmåltid.

Middagen var det måltidet der det blei bruka mest suvl, og var det viktigaste og mest energirike måltidet i løpet av dagen.

I Morgedal, og truleg i bygdene rundt, var det koka jordeple, brau, stekt flesk og kjøt med saus til, som var vanleg middagsmat. Om hausten, etter slaktinga, var det også vanleg med kurv, blodpølse, leverpølse, lungemos og anna etter slaktinga, som suvl. Då kunne det også vanke fersk kjøtmat. Elles var det salta og røykt kjøtmat resten av året. Det var einaste måten å bevare maten på, utan kjøle- og fryse innretningar som finst i dag.

Oppdekkinga til kvardags var enkel. Bergland skildrar den slik: Panna, jordepletroget og braustabelen blei sett på bordet, folka tok ein stykke brauleiv og la flesk eller kjøt på leiven og åt derifrå med fingrane. Jordepla blei og etne med fingrane. Til sist gjekk brauleiven ned med det som var att av feitt, smular og jordeplerestar. Lettvint og greitt, ingen oppvask. Det fanst nok tallerkenar og kniv og gaffel, men dette blei berre bruka til fest og høgtid, skriv Bergland.

Økt

Mellommåltidet mellom middag og kveldsmat blir oftast namngjeve som økt i «vårt område». Men frå Skarprud-grenda i Kviteseid har me namn som Ondålmål-nuten. Når sola sto over denne nuten var det tid for Ondålmål, og klokka var 3 (15.00).

Andre namn på dette måltidet er non. Det blir beskrive som den niande timen av dagen, eller ni timar etter soloppgang, og blir om lag på i tretida om ettermiddagen. Eftasverd er også eit namn som har blitt bruka om måltidet.

Bergland skriv at øktbiten vanlegvis var rundt kl. 5 (17.00) i Morgedal. Då var maten kaldgraut som sto att etter åbiten og jordeple etter middagen, saman med sur mjølk det vanlegaste, i fylgje Bergland.

Kveldsvær

Det siste måltidet i døgnet var gjerne i 8-tida (20.00) om kvelden. Andre namn på dette måltidet er nattvord, nattvær og kveldsmat. Tidlegare ser det ut til at namnet kveldsvær har vore mest nytta i bygdene i Vest-Telemark, medan det seinare er mest berre kveldsmat som blir bruka.

I Morgedal var jamt kveldsværen jordeple og mjølk, skriv Bergland. Mjåkk heitte mjølka i Vest-Telemark tidlegare, og ordet blir framleis bruka av somme i Vestfylket, i staden for mjølk. Den sure mjølka som blei bruka til mest alle måltid beskriv Bergland slik; Sur mjølk er «skjørmjåkk» eller «lettmjølk» som har gjennomgått ein gjæringsprosess. Når mjølka var «utgjenge» kunne den vare i veker og månader. Den blei oppbevart i eit stort trekjer, og måtte rørast om 4-5 gonger om dagen. Då heldt mjølka seg frisk, og var ualminneleg velsmakande. Men forsømde ein omrøringa, kunne mjølka få usmak, botnsmak, blei det kalla, informerer Bergland.

Kjelder: Norsk tradisjonsmat (nettstad)

Kvardagsliv i dei dagar, av Aslak Bergland